شریعت ناب

مقدمه

امام علی علیه السلام و چند سالی امام حسن علیهما السلام توانستند زمام حکومت را به دست گیرند و این فرصت تا زمان حکومت جهانی ولی عصر - عجل الله- به تعویق افتاد.

امام علی علیه السلام به محض رسیدن به حکومت به حقشان، با اتخاد سیاست صحیح و مشروع اصلاحات همه جانبه‌ای را در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و به ویژه در بعد سیاسی شروع کردند که در زمان خلفای سه­گانه به کجی گرویده بود.

طبق روایات، در آخر زمان، جهان پر از ظلم و جور خواهد شد و امام عصر روحی فداه در چنین حالی ظهور خواهند کرد. ایشان بعد از رسیدن به حاکمیت اصلاحات جدشان به صورت اتمم پیگیری می­کنند تا جایی که به کمال خویش برسانند و جهان را پر از عدل و داد خواهند کرد.

در این مقاله سعی شده است خصوصیات مشترک حاکمیت امام عصر – ارواحنا فداه- و مولی متقیان علی علیه السلام بررسی شود که وجوه مشترک این دو حکومت را می­توان به شرح ذیل آورد:

1. جهان­شمولی و توحید سراسری

* تصور نشود که جهانی شدن با عوامل مادی و ظاهری انجام می­شود، شرط ترویج اسلام در همه زمان­ها و مکان­ها تشریح احکام و معارف اسلام توسط افراد اسلام شناس و مهذّب است[1]. در حکومت امام علی علیه السلام سیاست، در پرتو معارف اسلام اصیل، مبانی اعتقادی دینی و برگرفته از سیره و سنت رسول الله صل الله علیه وآله، اعمال می‌شد.

آن حضرت بدون مصلحت‌اندیشی و در قالب اسلام ناب محمّدی صل الله علیه وآله تا آخرین لحظات عمر مبارکشان، به سیاست صحیح، مشروع و خدا محور پایبند و عامل بودند.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در خطبه 198 نهج البلاغه درباره جهان شمولی دین اسلام می­فرماید:

«همانا این اسلام، دین خداوندی است که آن را برای خود برگزید و با دیده عنایت پروراند و بهترین آفریدگان خود را مخصوص ابلاغ آن قرار داد. پایه­های اسلام را بر محبت خویش استوار کرد و ادیان و مذاهب گذشته را با عزت آن، خوار کرد و با سربلند کردن آن، دیگر ملت­ها را
بی­مقدار کرد و با محترم داشتن آن، دشمنان را خوار گردانید و با یاری کردن آن دشمنان سرسخت را سیراب کرد و با نیرومند ساختن آن، ارکان گمراهی را درهم کوبید و تشنگان را از چشمه زلال آن سیراب کرد و آبگیره­های اسلام را پر آب کرد[2]».

همچنین در مورد اهداف توحیدی حکومت سیاسی خویش چنین بیان می­کنند:

«خدایا تو می­دانی که جنگ و درگیری ما، برای به دست آوردن قدرت و حکومت و دنیا و ثروت نبود، بلکه می­خواستیم نشانه­های حق و دین تو را به جایگاه خویش بازگردانیم و در سرزمین­های تو اصلاح را ظاهر کنیم تا بندگان ستمدیده­ات در امن و امان زندگی کنند و قوانین و مقررات فراموش شده تو را بار دیگر اجراء گردد[3]».

** منجى عالم بشريّت مهدى موعود -عجل الله- براى حاكميت يك دين بر همه افكار در پهنه گيتى و رساندن انسان­ها به علّت غايى خلقتش ظهور مى­كند، لذا براى عالم­گير شدن يكتاپرستى، بساط كفر و نفاق، شرك و بت­پرستى و عناد و دشمنى و فتنه و فساد را از زمين برمى­چيند و در تمام عالم يكتاپرستى و توحيد سراسرى جهان را فرا مى­گيرد، از اين رو يكى از برنامه­هاى اصلى حضرت مهدى-عجل الله- دعوت به توحيد در سرتاسر عالم است. امام صادق عليه السلام در ذيل آيه 83 سوره آل عمران مى­فرمايد:

«اِذا قامَ القائِم لا يَبقى أرضَ إلاّ نُودىَ فِيها شَهادَة أن لا إله الاّ الله وَ أنَّ مُحمّداً رَسُول الله[4]؛ هر گاه قائم ما آل محمد صلى الله عليه وآله قيام نمايد، جايى از زمين باقى نمى­ماند مگر آنكه در آن ندا مى­شود شهادت بر اينكه خداى غير از اللّه نيست و اينكه حضرت محمد صلى الله عليه وآله رسول خداوند است».

امام كاظم عليه السلام در ذيل همين آيه مى­فرمايد:

«اين آيه (83 آل عمران) در شأن قائم ما آل محمد نازل شده است، و او است كه يهود، نصارى، زنادقه و كفّار را از شرق و غرب زمين بيرون مى­آورد و اسلام را بر آنان عرضه مى­دارد، هر كس به ميل خود اسلام را پذيرفت او را فرمان مى­دهد به انجام نماز و زكات و هر تكاليفى كه خداوند بر مسلمانان واجب نموده است و هر كس از روى لجاجت و عناد اسلام نياورد گردنش را خواهد زد تا در شرق و غرب جهان كسى نماند مگر يكتاپرست[5]».

امام صادق عليه السلام مى­فرمايد:

«وقتى كه قائم -عجل الله- قيام كند هيچ كافر و مشرك پيدا نمى­شود مگر اينكه قيام او را انكار كرده و ناپسند شمارد، ولى كار بجايى مى­رسد كه اگر كافر و مشرك در شكم سنگى سخت پنهان شده باشد آن سنگ مى­گويد: اى مؤمن در شكم من كافرى پنهان شده است مرا بشكن و او را بكش[6]».

جمله آخر اين حديث كنايه از اين است كه در آن زمان هيچ جاى امنى براى انسانهاى مشرك و منافق پيدا نمى­شود بايد همه يا موحد باشند و يا از دم تيغ امام و يارانش بگذرد تا يك جامعه توحيدى و سراسر يكتاپرستى به وجود بيايد. امام صادق عليه السلام دريك روايتى براى مفضّل مى­فرمايد:

«فَوَاللهِ يا مُفضَل لِيَرفع عَن المِللِ وَ الاَديانِ الاِختلافِ وَ يَكونَ الدين كُلِّه واحد كَما قال لِلّه عَزّوجَلّ Cانّ الدّين عِنداللهِ الاِسلامB؛ به خدا سوگند اى مفضّل اختلاف از ميان ملّت­ها و اديان برداشته مى­شود و همه به صورت يك دين در مى­آيد چنانكه خداوند در قرآن مى­فرمايد: “دين در نزد خدا تنها اسلام است"».

در روايتى از امام باقرعليه السلام آمده است كه مى­فرمايد:

«كَاَنّى اَرى بِاصحابِ القائِم وَ قَد احاطُوا بِما بَين الخافقين فَليسَ مِن شىء اِلاّ وَ هُو مُطيع لَهم[7]؛ گويا ياران قائم را مى­بينم كه بر شرق و غرب عالم مسلط شده­اند و هيچ چيزى نيست مگر آن­كه مطيع و فرمان­بردارى آن­ها باشد».

امام باقر عليه السلام مى­فرمايد:

«وَلِيَبلُغَنَّ دين مُحمّد مَا بَلغَ اللّيل وَ النّهارَ حَتى لا يَكُون شرك عَلى ظهر الاَرض[8]؛ بدون ترديد آيين محمد صلى الله عليه وآله به هر نقطه­اى كه شب و روز مى­رسد، و ديگر اثرى از شرك روى زمين نمى­ماند».

نيز مى­فرمايد:

«اِذا قامَ القائِم ذَهَبَ دُولة البَاطِل[9]؛ هنگام كه قائم قيام كند هر دولت باطل از بين مى­رود. وَ لا يَكُون ملك اِلاّ الاِسلام[10]؛ در آن روز حکومتی جز حکومت اسلامی نخواهد بود».

از اين روايات به روشنى استفاده مى­شود، حكومت حضرت مهدى -عجل الله- تمام كره زمين را خواهد گرفت و تمام انسانهاى روى زمين موحد شده و در زير حكومت جهانى و الهى آن حضرت زندگى خواهند نمود.

2. اجرای عدالت اجتماعی فراگیر

* از ویژگی­های اساسی حاكم از دید امام علی علیه السلام داشتن عدالت در اداره امور و معتدل بودن در رفتار با مردم می­باشد كه لازمه آن، پرهیز از خشم و غضب در برخورد با دیگران و مخالف ظلم و حامی عدل بودن حاكم است.

این صفت از ویژگی­های اساسی یك حاكم است زیرا بدون آن مردم به زمامداران اعتماد نمی­كنند. در اندیشه سیاسی امام علی علیه السلام ویژگی عدالت اگر در حاكم نباشد یا ضعیف باشد او به هیچ وجه نمی­تواند به تعهدات خود عمل نماید یا پایدار بماند و بدون شك به ستم و بی­انصافی و تبعیض و باندبازی و تمامیت خواهی و استبداد رأی و بیدادگری كشانده می­شود در این مورد امام می­فرماید:

«سه ویژگی است كه در هر پیشوایی وجود داشته باشد می­توان پذیرفت كه به امانت خود وفادار مانده است: در حكمش عدالت روا دارد، خود را از مردم نپوشاند و قوانین الهی را درباره اشخاص دور و نزدیك یكسان برپا دارد.[11]»[12].

مبنای اشارات امام علیه السلام عدالت محور بودن حاكم در اداره امور كشور می­باشد. از امام علی علیه السلام پرسیدند: عدل یا بخشش کدام یک برتر است؟

حضرت فرمودند: «عدالت هر چیزی را در جای خود می­نهد در حالی که بخشش آن را از جای خود خارج می­سازد. عدالت تدبیر عمومی مردم است در حالی که بخشش گروه خاصی را شامل است، پس عدالت شریف­تر و برتر است[13]».

امیرالمؤمنین علی علیه السلام زمانی که زیاد بن ابیه را به جای عبدالله بن عباس به فارس و شهرهای پیرامون آن فرستاد، دستورالعمل طولانی به ایشان متذکر شد و فرمودند:

«عدالت را بگستران و از ستمکاری پرهیز کن، که ستم رعیت را به آوارگی کشاند و بیدادگری به مبارزه و شمشیر می­انجامد[14]».

امیرالمؤمنین علیه السلام خود، در اجرای عدالت در تمام شئون جامعه تلاش می­کردند به گونه­ای که در خطبه15 نهج البلاغه می­فرمایند:

«به خدا سوگند! بیت المال تاراج شده را هر کجا که بیابم به صاحبان اصلی آن باز می­گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده، یا کنیزانی خریده باشند؛ زیرا در عدالت گشایش برای عموم است و آن کس که عدالت بر او گران آید، تحمل ستم برای او سخت­تر است».

** درنگاه شيعه حكومت جهانى حضرت ولی عصر -عجل الله- تحقق­بخش مدينه فاضله بوده و به فلسفه تاريخ، غايت تاريخ را رقم خواهد زد. و لذا يكى از ويژگى­هاى منحصر به فرد حكومت جهانى آن حضرت–عجل الله- برقرارى عدل و داد در جامعه بشرى آن روز است، كه اين ويژگى از متون روايى ما بدست مى­آید:

پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله مى فرمايد:

«لَو لَم يَبقِ مِنَ الدّنيا إلّا يَومٌ واحدٌ لَطوُلَ اللهُ ذَلِك اليَوم حَتى يَخرُج رَجُلٌ مِن أهل بَيتي يَملأ الأرضَ عدلاً وَ قِسطاً كَما مَلئَت ظُلماً وَ جُوراً وَ يَسعهُم عَدله [15]؛ اگر تنها يك روز از عمر دنيا باقى بماند خداوند آن روز را آن قدر طولانى خواهد نمود تا اينكه از خاندان من مردى را بر انگيزاند و جهان را پر از عدل و داد كند چنان كه از ظلم و ستم پر شده بود و عدالتش همه را فرا مى­گيرد».

و نیز مى­فرمايد:

«أبشِركُم بِالمهدي… يَرضى عَنهُ سَاكن السَماءِ وَ سَاكن الأرضِ يَقسمُ المَالَ صَحاحاَ فَقال لَهُ رَجل وَ ما صَحاحا قالَ السوية بَين الناسِ[16]؛ شما را مژده مى­دهم به آمدن مهدى. ساكنان آسمان و زمين از او راضى هستند او سرمايه­ها را به طور صحيح تقسيم مى­نمايد. شخصى سؤال نمود: به طور صحيح يعنى چه؟ فرمود: به مساوات بين مردم تقسيم مى­نمايد».

عدالت و فراگیری آن، از ویژگی‌های حکومت حضرت است؛ زیرا تمام عالم از آن بهره‌مند می‌شوند. از امام حسین روایت شده که فرمود:

«وقتی به پادارندة عدالت به پاخیزد، عدالت او نیکوکاران و بدکاران را همه فرا می‌گیرد[17]».

بنابر روایتی از امام باقر علیه السلام یکی از سیره‌های عملی امام زمان –عجل الله- چنین است:

«حضرت با مردم عادلانه رفتار می‌نماید و ثروت را بین آنها به صورت مساوی تقسیم می‌کند. پس کسی که از او پیروی نماید، به کسی می‌نماید که از خدا اطاعت نموده و کسی هم که از او نافرمانی نماید، به کسی می‌نماید که نافرمانی خدا را کرده باشد[18]».

3. امنیت اجتماعی

* امنیت اجتماعی یکی از خاستگاه­های مردم هر عصر و زمان است که در لوای آن می­توان به راحتی زندگی را سپری کرد. این خاستگاه مورد توجه مولای متقیان علی علیه السلام بوده به گونه­ای که ایشان در نامه خود به مالك اشتر می­نویسد:

«از خونریزی بپرهیز و از خون ناحق پروا كن كه هیچ چیز همانند خون ناحق، كیفر الهی را نزدیك و مجازات را بزرگ نمی­كند و نابودی نعمت­ها را سرعت نمی­بخشد و زوال حكومت را نزدیك
نمی­گرداند[19]».

امیرالمؤمنین علی علیه السلام راهبرد حکومت و حاکمیت خود را طوری تنظیم کردند که هم کارگزاران و هم مردم عملاً از ظلم فاصله بگیرند و از ستمگری بیزار شوند چرا که عدم امنیت و ستمگری را موجب نابودی دولت می­دانستند[20].

** این ویژگی یکی از با ارزش­ترين خصوصیت حكومت امام مهدى-عجل الله- است كه خداوند در سايه و لواى عدل و دادگرى حكومت جهانى حضرت مهدى-عجل الله- براى انسانها ارزانى مى­نمايد، از رسول خدا صل الله علیه وآله روایت شده است که حضرت فرمود:

«در زمان حضرت قائم ستم برداشته می‌شود، راه‌ها از امنیت برخوردار می‌گردد و زمین برکات خود را برای مردم خارج می‌کند[21]».

نه تنها انسان­ها از امنيت برخوردار مى­شوند، بلكه حيوانات و حتىّ موجودات ديگر از گستردگى عدالت و امنيت و صلح و آرامش اعلان رضايت مى­نمايند. روایتی از امام علی علیه السلام است که فرمود:

«وَ لَو قَد قَام قائِمُنا لأنزلت السَماء قطرها، وَ لا خرجت الاَرض نَباتِها. وَ لِذهبت الشحناء مِن قُلُوب العِباد وَ اصطلحت السَباع وَ البَهایِم حَتی تَمشی المَرئه بَین العَراق اِلی الشَام لا تضع قَدمِیها اِلا عَلی النَباتِ وَ عَلی رَأسِها زِینَتها لا یهیجها سَبعَ وَ لا تَخافه[22]؛ اگر قائم ما به پاخیزد، کینه از دل‌های آدمیان سفر می‌کند و حیوان‌های وحشی با یک‌دیگر با صلح و صفا زندگی می‌نمایند، آن‌چنان‌که زنی بین عراق و شام را چون ره‌گذری آسوده نمي‌پيمايد مگر آن‌كه بر سبزه‌ها پا نهد و بر سرش زینت (طلا و نقره) حمل می‌کند، ولی موجود وحشي او را نمی‌ترساند. گوسفند و گرگ در یک‌جا می‌چرند و کودکان با مارها و عقرب‌ها هم‌بازی می‌شوند و به کودکان صدمه‌ای نمی‌رسانند[23]».

امام على عليه السلام در جاى ديگر مى­فرمايد:

«زمانى كه قائم ما قيام نمايد، بغض و كينه از دلهاى بندگان برود و چهار پايان و درندگان در حال صلح و آرامش با يگديگر به سر خواهند برد[24]».

4. قاطعیت با کارگزاران و ملاطفت با زیردستان

* کارگزاران حکومت مولای متقیان علی علیه السلام از نظارت رهبر خویش خارج نبودند و حضرت به طور مکرر اعمال کارگزاران و نحوی عملکرد آنان را مورد ارزیابی قرار می­دادند تا حقی از زیر دستان خود ضایع نشود. یکی از معروف­ترین خصلت­های مولی الموحدین امیرالمؤمنین علیه السلام شایسته سالاری پس از خدامحوری بود. امیر المؤمنین علیه السلام از همان آغاز کار گماشتگان عثمان را که اغلب افرادی لاابالی و خیانت پیشه بودند، از کار برکنار کرد[25]. ایشان شریح قاضی را که خانه­ای به هشتاد دینار خریده بود با برخورد قاطعانه و نوشتن نامه­ای او را سرزنش کردند[26]. همچنین در نامه خود به مصقله بن هبیره شیبانی، فرماندار اردشیر خُرّه چنین نگاشتند:

«گزارشی از تو به من دادند که اگر چنان کرده باشی، خدای خود را به خشم آورده­ای و امام خویش را نافرمانی کرده­ای. خبر رسید که تو غنیمت مسلمانان را که نیزه­ها و اسب­هاشان گرد آورده و با ریخته شدن خون­هایشان به دست آمده، به اعرابی که خویشاوندان تو هستند و تو را برگزیدند می­بخشی! به خدایی که دانه را شکافت و پدیده­ها را آفرید، اگر این گزارش درست باشد در نزد من خوار شده و منزلت تو سبک گردیده است[27]».

همچنین حضرت در نامه­ای به محمد بن ابی بکر هنگامی که وی را به فرمانداری مصر منصوب کردند، نحوه عملکرد ملاطفت کارگزاران با مردم را چنین نگاشتند:

«با مردم فروتن باش، نرمخو و مهربان باش، گشاده رو و خندان باش، و نگاهایت و نیم نگاه و خیره شدن به مردم به تساوی رفتار کن تا بزرگان در ستمکاری تو طمع نکنند و ناتوان­ها در عدالت تو مأیوس نگردند، زیرا خداوند از شما بندگان درباره اعمال کوچک و بزرگ، آشکار و پنهان خواهد پرسید[28]».

** يكى از ويژگى­هاى مهم دولت جهانى امام عصر-عجل الله- قاطعيت درباره كارگزاران، مجريان امور و برخورد شديد با متخلفان است، ولى در مقابل ، ملاطفت و مهربانى با مستمندان و بيچاره­گان است. امام على عليه السلام مى­فرمايد:

«أَلَا وَ فِي غَد وَ سَيَأْتِي غَدٌ بِمَا لَا تَعْرِفُونَ يَأْخُذُ الْوَالِي مِنْ غَيْرِهَا عُمَّالَهَا عَلَى مَسَاوِئِ أَعْمَالِهَا[29]؛ آگاه باشيد! فردايى كه شما را از آن هيچ شناختى نيست، زمامدارى حاكميت پيدا مى­كند كه غير از خاندان حكومت­هاى امروزى است (حضرت مهدی –عجل الله- و عمّال و کارگزاران حکومت­ها را بر اعمال بدشان کیفر خواهد داد.».

[1]- بشارتی، علی محمد، بررسی مختصر زندگی سیاسی “اسلام مجسم” علی بن ابی طالب علیه السلام، تهران: مجتمع فرهنگی عاشورا، 1391، ص304.

[2]- نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، انتشارات: اشکذر، چاپ سوم، 1389ش، خطبه198، ص297.

[3]- همان، خطبه131، ص175.

[4]- سليمان بن ابراهيم قندوزى، ينابع المودت، منشورات بصيرة ،چاپ هشتم، ص 420؛  محمد بن مسعود، تفسير عياشى، طهران: دارالعلمية الاسلامية،ج 1، ص 206.

[5]- بحرانی، سید هاشم، البرهان فى تفسيرالقرآن، تهران: بنیاد بعثت، 1416ق، ج 3، ص 65؛ تفسير عياشى، ج 1، ص207.

[6]- مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت: مؤسسه وفا، ج 2، ص 324.

[7]- محمد بن على بن موسى بن بابويه قمى(شيخ صدوق) ، كمال الدين و تمام النعمة، طهران: دارالكتب الاسلاميه، ص673.

[8]- لطف‌الله صافی گلپایگانی، منتخب الأثر فی الامام الثانی عشر، تهران: انتشارات الصدر، بی‌تا ، ص 157.

[9]- كلينى، محمد بن يعقوب، اصول كافى، تهران: الكتب الاسلاميه، ج 8، ص 278.

[10]- ابن طاووس، الملاحم و الفتن فى ظهور الغايب المنتظر، بيروت: مؤسسه وفاء، ص 66.

[11]- دلشاد تهرانی، مصطفی، دولت آفتاب، اندیشه سیاسی و سیره حكومت علی علیه السلام ، تهران: نشر خانه اندیشه جوان، 1377، ص 106.

[12]- بصیری، محمد علی، مقاله ویژگی­های حاکم در سیره نظری و عملی امام علی علیه السلام، مجله هنر دینی، 1386، ش9.

[13]- نهج البلاغه، حکمت437، ص527.

[14]- همان، حکمت476، ص531.

[15]- مجلسی، بحارالانوار، ج 51، ص 85؛ طوسی، کتاب غیبت، ترجمه: مجتبی عزیزی، قم: انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1386ش، ص734(با اندکی اختلاف).

[16]- همان، ص 81.

[17]- علی کورانی، معجم أحادیث الامام المهدی-عجل الله-قم: انتشارات مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1411قمری، ج3، ص181.

[18]- بحارالأنوار، ج52، ص351؛ عبدالفتاح، محمدالحلو، عقدالدرر، قم: انتشارات مسجد جمکران، ص67. (با اندکی اختلاف)

[19]- نهج البلاغه، نامه 53، ص 589.

[20]- بشارتی، محمد علی، اسلام مجسم، صص241و242.

[21]- شيخ مفید، الارشاد، بیروت: انتشارات اعلمی، 1399قمري، ص365.

[22]- ابن طاووس، الملاحم و الفتن، ص150 و با اندک تفاوت این حدیث در منتخب الأثر، به نقل از خصال، ص592 آمده است.

[23]- منتخب الأثر، ص529

[24]- نورالابصار، ص 188؛ عقدالدرر فى اخبار المنتظر، ص 142؛ بحار، ج52، ص 319.

[25]- بشارتی، محمد علی، اسلام مجسم، ص243.

[26]- نهج البلااغه، نامه3، ص343.

[27]- نهج البلاغه، نامه43.

[28]- همان، نامه27.

[29]- همان، خطبه 138.